اسامة بن زیداسامة بن‌زید فرزند حارثه، از تیره بنی‌کلب و صحابی رسول خدا بود. ۱ - معرفیبر اساس آنچه درباره سنّ او هنگام رحلت پیامبر- صلی الله علیه وآله-(۱۸ تا ۲۰ سال) نوشته‌اند، [۱]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۰.
باید در سال‌های سوم تا پنجم بعثت در مکه زاده شده باشد. پدر و مادرش (زید و ام ایمن ) هر دو آزاد شده (موالی) پیامبر- صلی الله علیه وآله- بودند. [۳]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۰.
وی به همراه پدر و مادرش به مدینه هجرت کرد و از کسانی بود که پیامبر- صلی الله علیه وآله- به‌سبب خردسالی‌اش، اجازه شرکت در غزوه‌های بدر و احد را به او نداد. [۵]
المغازی، ج۱، ص۲۱۶-۲۲۱.
ابومحمّد، ابوزید، [۶]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۰.
ابویزید، ابوخارجه، و ابوحارثه [۷]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۹۷.
[۸]
اسدالغابه، ج۱، ص۱۹۵.
کنیه‌های‌اوست.این روایت که در ماجرای افک (سال پنجم ه.ق)، اسامه طرف مشورت پیامبر قرار گرفته باشد، [۹]
المغازی، ج۲، ص۴۳۰.
با توجّه به سن کم او مورد تردید است. اسامه، در فتح مکه همراه پیامبر وارد کعبه شد [۱۰]
المغازی، ج۲، ص۸۳۴.
و در غزوه حنین، از معدود کسانی بود که پایدار ماند و پیامبر(صلی الله علیه وآله)را در برابر هجوم دشمنان رها نکرد. [۱۱]
المغازی، ج۳، ص۹۰۰.
روایاتی درباره محبت پیامبر - صلی الله علیه وآله- به اسامه در منابع ذکر شده [۱۳]
سیراعلام‌النبلاء، ج۲، ص۴۹۷-۵۰۴.
که بر اساس بعضی از آن‌ها، پیامبر هدایای بزرگان دیگر اقوام، چون حلّه دحیه کلبی و کسوت ذی یزن را به اسامه هدیه کرده‌اند.۲ - بزرگ‌ترین حادثه زندگیبزرگترین حادثه زندگی او، انتصابش به فرماندهی سپاه برای نبرد با رومیان از سوی پیامبر- صلی الله علیه وآله-، در آخرین روزهای زندگی آن حضرت است که موضوع مباحث گوناگون کلامی در میان دانش‌مندان مذاهب اسلامی شده است. جوانی [۱۷]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۳.
و سابقه برده بودن اسامه موجب شد تا این انتصاب از سوی برخی مهاجران و انصار استهزا شود و به رغم تمایل و اصرار پیامبر که فرمود:«جهّزوا جیش اسامة، لعن الله من تخلّف عنه» [۱۸]
الملل و النحل، ج۱، ص۲۳.
، این سپاه تا هنگام رحلت آن‌حضرت. از جُرْف حرکت نکرد. پاسخ پیامبر- صلی الله علیه وآله-به ایرادهای صحابه ، نشان می‌دهد که آن‌ها قبلاً نیز از انتصاب زید پدر اسامه به فرماندهی سپاه در سریه موته ناخشنود بودند.۳ - عوامل مخالفت صحابهبه نظر می‌رسد بَرده‌بودن زید و پسرش و محرومیت آنان از پشتوانه قبیله‌ای و پای‌گاه اجتماعی از عوامل مخالفت صحابه بوده است. با اعلام خبر رحلت پیامبر - صلی الله علیه وآله-، اسامه نیز از جُرف به مدینه بازگشت و بر اساس بیش‌تر روایات، در مراسم غسل پیامبر(صلی الله علیه وآله) شرکت داشت. [۲۲]
تاریخ طبری، ج۲، ص۲۳۸.
[۲۳]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۴.
در دوران ابوبکر ، در مقام فرماندهی سپاه اسلام با رومیان جنگید و با پیروزی چشم‌گیر به مدینه بازگشت.بنابر بعضی از روایات، در یکی از نبردهای ابوبکر با مرتدّان ، جانشین او در مدینه شد. [۲۵]
تاریخ طبری، ج۲، ص۲۵۳.
وی در سرکوب مسیلمه کذاب نیز در سپاه خالد‌بن ولید حضور داشته‌است. [۲۶]
الفتوح، ج۱، ص۳۲.
پاسخ تند او به ابوبکر پس‌از رحلت پیامبر- صلی الله علیه وآله- که تو خلیفه پیامبر نیستی نیز در برخی روایات آمده است. [۲۷]
الاحتجاج، ج۱، ص۲۲۴.
اسامه در خلافت عمر مورد احترام او بود و بنا به روایتی، او را با نام امیر خطاب می‌کرد و سلام می‌گفت. خلیفه سهم او را در تقسیم عطایا، هم‌سان با اصحاب بدر و بیش از پسر خود عبداللّه، قرار داد و چون مورد اعتراض عبدالله قرار گرفت، محبّت‌های رسول‌خدا(صلی الله علیه وآله) با اسامه را یادآور شد. [۲۹]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۰.
[۳۰]
اسدالغابه، ج۱، ص۱۹۶.
۴ - مأموریتاسامه، در شورش مردم بر ضد عثمان ، از سوی خلیفه مأموریت یافت تا وضعیت مردم بصره را بررسی کند [۳۱]
تاریخ طبری، ج۲، ص۶۴۸.
و چون کار شورشیان بالا گرفت و احتمال کشته شدن عثمان قوت یافت، از امیرمؤمنان علی (علیه السلام)خواست تا برای برکنار ماندن از هر گونه اتهامی در این‌باره، مدینه را ترک گوید. [۳۲]
الفتوح، ج۲، ص۲۲۷.
اسامه از کسانی است که از بیعت با امیرمؤمنان‌علی(علیه السلام) سرباز زد [۳۳]
تاریخ طبری، ج۲، ص۶۹۹.
[۳۴]
شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۴۶.
و مورد عتاب ایشان قرار گرفت [۳۵]
الارشاد، ج۱، ص۲۴۳.
و همین موضوع، موجب شد که وی جزو فرقه‌ای خاص به نام اعتزالیون دانسته شود و [۳۶]
فرق الشیعه، ص۵.
[۳۷]
مسائل الامامه، ص۱۶.
مورد نکوهش شدید شیعه قرار گیرد؛ [۳۸]
الجمل، ص۹۴۹۶.
گرچه براساس برخی منابع شیعی، گویا اسامه بعدها از نظر خود بازگشت و حضرت علی(علیه السلام)عذر او را در شرکت نکردن در نبرد جمل پذیرفت. [۳۹]
التحریر الطاووسی، ص۵۰۵۱.
هنگامی که سپاه امام عازم پیکار جمل شد، اسامه با یادآوری پیمانی که با پیامبر بسته بود که هرگز گوینده کلمه توحید را نکُشد از همراهی امام پوزش خواست [۴۰]
الجمل، ص۹۵.
[۴۱]
التحریر الطاووسی، ص۵۰.
و در مسجد مدینه گواهی داد که بیعت طلحه و زبیر با امیرمؤمنان علی(علیه السلام) از روی کراهت بوده است. [۴۲]
تاریخ طبری، ج۳، ص۱۷.
۵ - مجادله با عمرو بن عثماندرباره دیگر حوادث زندگی او تا پایان عمرش اطلاعی در دست نیست؛ جز مجادله‌ای که با عمروبن عثمان در حضور معاویه داشته و امام‌حسن - علیه السلام- و عبداللّه بن‌جعفر او را همراهی کرده‌اند. در موردی دیگر، او سخنان عبداللّه بن‌جعفر، مبنی بر نصّ پیامبر-صلی الله علیه وآله-در امامت امامان اهل بیت(علیهم السلام) را در برابر معاویه تأیید‌می‌کند. [۴۴]
الاحتجاج، ج۲، ص۵۹.
۶ - روایتاسامه، از راویان حدیث نبوی بود و روایت استحباب روزه در روزهای دوشنبه و پنج شنبه [۴۵]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۵۰۶.
[۴۶]
الطبقات، ج۴، ص۵۳.
و روایت «إنّ اللّه یبغض الفاحش المتفحّش» از او است. [۴۷]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۱.
[۴۸]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۵۰۲.
در بعضی منابع رجالی، نام ۲۶ نفر از کسانی‌که از او روایت کرده‌اند، شمرده شده است.بعضی، شمار احادیث نقل شده از او را ۱۱۸ مورد می‌دانند. [۵۰]
سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۵۰۷.
۷ - وفاتسرانجام، اسامه در سال ۵۴ یا ۵۸ یا ۵۹ هجری قمری درگذشت [۵۱]
الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۲.
و بر اساس برخی روایات شیعی، امام حسین(علیه السلام) در کنار بستر او حاضر شده، با پرداخت بدهی‌هایش، در مراسم تکفین وی نیز‌شرکت‌کردند. [۵۲]
مناقب، ج۴، ص۷۲-۷۳.
۸ - در شأن نزول۱. در بازگشت از سریّه غالب‌بن عبدالله لیثی ، یکی از مسلمانان، که بر اساس نقلی اسامة‌بن زید بوده است؛ شخصی را که کلمه توحید بر زبان جاری ساخته بود، به قتل رساند؛ و به اظهار اسلام او توجهی نکرد سپس آیه ۹۴ سوره نساء نازل شد و اسامه مورد سرزنش پیامبر(صلی الله علیه وآله)واقع شد. [۵۴]
جامع‌البیان، مج۴، ج۵، ص۳۰۴.
[۵۵]
مجمع البیان، ج۳، ص۱۴۵.
۲. بنا به گزارش برخی مفسران آیه۱۲ سوره حجرات در پی آن نازل شد که دو تن از صحابه اسامه را به بخل‌ورزی متهم و از سلمان نیز بدگویی کردند که با نزول آیه از این کار نهی شدند:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اجتَنِبوا کَثیرًا مِنَ الظَّنِّ اِنَّ بَعضَ الظَّنِّ اِثمٌ ولا تَجَسَّسوا ولا‌یَغتَب بَّعضُکُم بَعضًا... ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید؛ از بسیاری از گمان‌ها دور باشید؛ زیرا برخی از گمان‌ها گناه است و (در احوال و عیب‌های پنهان مردم) کاوش مکنید و از پس یک‌دیگر بدگویی (غیبت) مکنید». [۵۸]
کشف الاسرار، ج۹، ص۲۶۰.
[۵۹]
تفسیرقرطبی، ج۱۶، ص۲۱۷.
[۶۰]
مجمع البیان، ج۵، ص۲۰۳.
۹ - فهرست منابعالاحتجاج؛ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد؛ اسباب‌النزول، واحدی؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ اسدالغابه فی تمییزالصحابه؛ بحارالانوار؛ تاریخ الامم و‌الملوک، طبری؛ تاریخ الیعقوبی؛ التحریرالطاووسی؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی؛ الجمل و النصر لسید العترة فی حرب البصره؛ سیر اعلام النبلاء؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی‌الحدید؛ الطبقات الکبری؛ فرق‌الشیعه؛ کتاب‌الفتوح؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مسائل الامامه؛ المغازی؛ الملل والنحل؛ مناقب آل‌ابی‌طالب. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعمرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اسامة بن‌زید». |